GGZ Delfland investeert sinds drie jaar in de ontwikkeling van virtual reality. Met speciaal gebouwde omgevingen en technologie hebben therapeuten een innovatieve toepassing om cliënten te behandelen. Psychiater Martine van Bennekom en klinisch psycholoog Anika Bexkens doen allebei onderzoek naar de inzet van virtual reality (VR) bij depressie.
Martine: "Binnen GGZ Delfland hebben we sinds drie jaar veel ervaring met de inzet van VR bij psychologische behandeling, meestal bij cognitieve gedragstherapie van onder meer psychotische- en angststoornissen." Zo kan VR worden ingezet als exposure, waarbij mensen worden blootgesteld aan iets waar ze bang voor zijn. "Zoals een bus, of andere drukke plekken. Als behandelaar kun je de bus zo druk maken als je zelf wilt en ervoor kiezen of de mensen de persoon aankijken of niet. Maar je kunt binnen VR ook rollenspellen doen met je cliënt, om te oefenen met sociale interactie, zoals gesprekken. Je kunt dan, desgewenst, van perspectief wisselen. De cliënt kan het gesprek terugzien vanuit de tegenspeler en zo het effect van zijn eigen gedrag ervaren." VR wordt daarnaast ook gebruikt om ontspanningsoefeningen te doen, "Bijvoorbeeld thuis, met een geleende VR bril waar ze hun eigen telefoon in kunnen plaatsen."
"Het werkt heel goed", zegt Anika. "Het geeft ons als behandelaren de mogelijkheid om de cliënt te confronteren met veel verschillende omgevingen. Daarvoor moest je extra tijd vrij maken om met iemand naar buiten te gaan en was je geheel afhankelijk van de omstandigheden ter plaatse. Het voordeel is bovendien dat je tijdens de oefening met elkaar kunt praten. In de supermarkt kan het voor de cliënt heel ongemakkelijk zijn om te verwoorden hoe angstig hij of zij zich voelt."
"Je haalt eigenlijk de buitenwereld naar de veilige omgeving van een behandelkamer", vult Martine aan. "Een ander voordeel is dat je als therapeut precies kunt zien wat er gebeurt met je cliënt, als hij in zo’n omgeving is. Dat kun je dan achteraf bespreken: 'Je zei wel dat je niet angstig was, maar je stond te zweten.'"
Voor therapeuten was het in het begin een drempel om te starten met virtual reality, vertelt ze. "Maar als ze eenmaal bezig zijn, ontdekken ze vaak dat de techniek makkelijk onder de knie te krijgen is. Van therapeuten horen we dat ze zo meer tools in handen hebben, om in te zetten bij de cognitieve gedragstherapie." Ook cliënten zijn tevreden over de inzet van VR. "De stap naar het zelfstandig oefenen in de praktijk wordt voor hen kleiner. Zo geven ze regelmatig aan dat ze de in VR geoefende situatie daarna makkelijker in het echte leven aan kunnen, omdat ze echt het idee hebben het al gedaan te hebben." Uit veel onderzoeken blijkt dat cognitieve gedragstherapie met VR even effectief is als de therapie in combinatie met exposure in vivo, een methode waarbij de therapeut met de patiënt naar buiten gaat. "Dit laatste gebeurt in de praktijk zelden, VR maakt dit makkelijker."
Door de goede ervaringen ontstond het idee om VR in te zetten voor depressie. Anika: "Tijdens een van de bijeenkomsten bij CleVR, het bedrijf dat de VR-omgevingen maakt, gaven behandelaren aan dat er voor depressie heel weinig nieuwe behandelmethodes zijn, terwijl daar wel vraag naar is."
De meeste bestaande depressiebehandelingen, zoals cognitieve gedragstherapie, richten zich succesvol op het verminderen van negatieve gevoelens. Anika: "Alleen positieve gevoelens nemen daarvan niet toe. Minder somber worden betekent niet dat je blijer wordt." Dit blijkt niet te passen bij de hulpvraag van cliënten. "Ze willen juist weer kunnen genieten van dingen, of plezier beleven. Uit wetenschappelijke studies naar behandeling gericht op positieve elementen, blijkt dat dit niet alleen goed werkt, maar ook dat negatieve gevoelens afnemen."
In de laatste literatuur over depressiebehandeling blijkt daarnaast dat het beloningssysteem van mensen met een depressie minder gevoelig is. Anika: "We weten niet of dat door de depressie komt, of dat het de depressie juist veroorzaakt, maar er is een verband." In reguliere depressiebehandeling wordt daar weinig op ingespeeld. "Uit onderzoek blijkt dat de anticipatie op een beloning bij depressieve mensen minder is. Dat betekent dat ze minder voorpret hebben en minder plezier aan dingen beleven. Als je dat kunt trainen, scheelt dat al een stukje."
Martine: "Dat was voor ons een van de redenen om een beloningselement in de VR-omgeving te integreren, om dat te activeren. Dat is naast het opwekken van een extreem positief gevoel, een van de doelen van de behandeling."
Deze elementen zijn samengevoegd en verwerkt in een VR-omgeving als volledige behandeling, in samenwerking met professor Claudi Bockting. Martine: "Het is een interactieve, geanimeerde wereld inclusief mensen, ook wel avatars genoemd, waarbij de behandelaar zaken kan veranderen of toevoegen." De behandeling in VR begint in een lege galerie, waarbij de cliënt de keuze heeft om verschillende activiteiten te doen, binnen, buiten, met of zonder mensen. Het doel van deze virtuele activiteiten is om een zo positief mogelijk gevoel op te wekken bij mensen. "Bijvoorbeeld door virtueel te schilderen of muziek te maken. Wij vragen dan als behandelaar terwijl ze bezig zijn wat ze voelen. Je hoopt dan dat ze daar een positieve emotie aan koppelen." Zulke woorden en emoties worden door de behandelaar ingetypt, waarna het in de omgeving verschijnt. "Dat helpt in het verwoorden van hoe ze zich voelen. Achteraf wordt de galerie gevuld met zowel een symbool voor de activiteit, als het label wat daaraan is gekoppeld. Vervolgens probeer je dat te vertalen naar het opzoeken van een activiteit in het echte leven. De volgende sessie hoor je of dat gelukt is en kies je een nieuwe activiteit."
Uiteindelijk vult de galerie zich op deze manier met symbolen en emoties. "Aan het einde krijgen ze een klein geprint schilderijtje mee waarin dat allemaal verzameld is. Op die manier zit er ook een bepaalde beloningsstructuur in en brengen we de virtuele wereld naar de echte wereld."
Het grote voordeel is volgens Anika dat cliënten ter plekke ervaringen kunnen beleven. "In andere behandelingen worden mensen ook gevraagd om positieve dingen te bedenken en deze thuis te gaan doen. Of om een herinnering voor de geest te halen. Maar dat is veel moeilijker."
In de ontwikkeling van de omgeving is elk stapje getest, bij zowel cliënten als behandelaren. Martine: "Cliënten staan over het algemeen meteen open voor VR, maar op het moment zelf vinden ze het soms wel even spannend. De reacties achteraf zijn heel goed. Cliënten geven aan dat ze zich veel meer konden inleven dan ze van tevoren verwacht hadden en dat ze positieve emoties ervaarden."
Momenteel zijn ze druk bezig met voorbereidingen voor de eerste fase van het onderzoek, een proof-of-concept studie naar de effectiviteit van de nieuwe VR-omgeving voor depressie. Daarna wordt gestart met de tweede fase, een randomized controlled trial waarbij de effectiviteit van de behandeling met VR wordt vergeleken met reguliere psychologische behandeling, middels een controlegroep.
GGZ Delfland participeerde al in diverse VR-onderzoeken, maar inmiddels is er een hele onderzoekslijn binnen GGZ Delfland ontwikkeld; wetenschappelijk onderzoek naar een specifiek thema, waar verschillende behandelaren vanuit diverse disciplines bij betrokken zijn. Anika: "Het is goed dat we op deze manier de verschillende onderzoeken verenigen en zo de toepassing van VR in de behandeling verder brengen. Ik vind het een hele mooie methode, die ons werk beter gaat maken. Daar geloof ik echt in."